تبادل لینک هوشمند 
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت:
سوره بقره
«سوره بقره» دومین سوره قرآن کریم و بزرگترین سوره آن است، به نحوی که از جزء اول قرآن شروع شده و در جزء سوم پایان می پذیرد.
محتویات
نزول سوره
«سوره بقره» به اتفاق مفسران مدنى است[۱] و روایاتِ سبب نزول نیز آن را تأیید مى‌کند.[۲]
این سوره در ترتیب مصحف، دومین و در ترتیب نزول، ۸۵ [۳]، ۸۶ [۴]، یا هشتاد و هفتمین سوره است[۵] که پیش از آن سوره مطففین و پس از آن سوره انفال یا سوره آل عمران[۶] نازل شده است.[۷] در ترتیب مصحف امیرمؤمنان علیه السلام، نخستین سوره از اولین جزء از ۷ جزء این مصحف شریف است.[۸]
سوره بقره اولین سوره مدنى است که پس از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه به تدریج و در زمان‌هاى پراکنده[۹] نازل شده است.[۱۰] برخى سوره مطففین را اولین و سوره بقره را دومین سوره مدنى شمرده‌اند.[۱۱]
زمان شروع نزول سوره به درستى روشن نیست و برخى گفته‌اند: ۶ ماه پس از هجرت نبوى نزول آن آغاز شده است.[۱۲] درباره پایان نزول سوره نیز گفته‌اند: نزول بخشى از آیات آن در ماه رمضان سال دوم هجرى همزمان با جنگ بدر پایان یافته و پس از آن سوره انفال نازل شده است. بنابراین قول، مقطع زمانى نزول سوره بقره یا ۱۸ ماه آغاز هجرت است (از ربیع الاول سال یکم هجرى تا ماه رمضان سال دوم)، یا ۱۲ ماه (از ماه رمضان سال اول تا ماه رمضان سال دوم).[۱۳]
بخش اندکى از آیات آن نیز پس از این تاریخ نازل شده است؛ از جمله آیات ۱۹۶ ـ ۲۰۳ که در حجة الوداع نازل شده و «حج تمتع» را تشریع مى‌کند[۱۴] و آیات ۲۷۵ ـ ۲۸۰ که بر حرمت ربا تأکید دارد و پس از سوره آل عمران نازل شده است،[۱۵] حتى برخى این آیات را جزو آخرین آیات نازل شده از قرآن یاد کرده‌اند؛[۱۶] همچنین آیه ۲۸۱ که در حجة‌الوداع نازل شده و آخرین آیه فرود آمده بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.[۱۷]
تأمل در مضامین این سوره نیز نزول آن را در مقطع زمانى مذکور تأیید مى‌کند، زیرا حوادث و مناسبت‌هاى سال اول و دوم هجرت مانند تغییر قبله در آن سوره منعکس شده است.[۱۸]
تعداد آیات سوره
سوره بقره از «سور طوال» قرآن، بلکه طولانى‌ترین سور قرآن و داراى ۶۱۴۳ کلمه است.[۱۹] تعداد آیاتش بنابر شمارش قاریان کوفه ۲۸۶ آیه است که این تعداد مشهورترین عدد و مطابق با مصحف رایج و شمارش امیرمؤمنان على علیه‌السلام است.[۲۰] بر اساس شمارش بصریان، حجازیان و شامیان، سوره بقره به ترتیب داراى ۲۸۷، ۲۸۵ و ۲۸۴ آیه است. البته منشأ این اختلاف صرف شمارش است.[۲۱]
نام‌های سوره
معروف‌ترین نام این سوره، «بقره» است که معناى گاو ماده دارد[۲۲] و برگرفته از آیات ۶۷ـ۷۳ است که داستان گاو بنى‌اسرائیل را بیان مى‌کند. از احادیث چنین برمى‌آید که در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز این سوره بدین نام خوانده مى‌شده است.[۲۳]
نام‌هاى دیگر این سوره «ذُروة القرآن» و «سنام القرآن» و به معناى بلندترین و برجسته‌ترین بخش قرآن است.[۲۴] این نام به استناد حدیثى از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرموده: «إِن لکل شیء سناماً و سنام القرآن سورة البقره»[۲۵] و همچنین حدیث «البقرة سنام القرآن و ذُروته»[۲۶] بر سوره بقره نهاده شده است.
نام دیگرى که پشتوانه روایى دارد «فسطاط القرآن» است.[۲۷] «فُسطاط» به معناى خیمه و سراپرده است[۲۸] و به سبب اشتمال سوره بر احکام و امثال فراوان بر آن نهاده شده است.[۲۹]
براى این سوره اسامى دیگرى همچون: «سید القرآن»،[۳۰] «الکرسى»، بر اثر در برداشتن «آیة‌الکرسى»[۳۱] و «الزهراء» به دلیل روایت رسول خدا صلی الله علیه و آله: «اقرئوا الزهراوین البقرة و آل عمران»[۳۲] یا به سبب آن که راه هدایت را روشن مى‌کند[۳۳] برشمرده‌اند.
ناسخ و منسوخ در سوره
برخى قرآن پژوهان، ۲۶ آیه از سوره بقره را در شمار آیات منسوخ آورده؛[۳۴] اما غالب قرآن‌پژوهان، همه[۳۵] یا بیشتر موارد را از قبیل تخصیص در حکم یا استثنا در افراد دانسته‌اند.[۳۶]
برخى تنها نسخ آیه ۲۴۰ را پذیرفته‌اند که می فرماید:[۳۷] «وَالَّذِینَ یتَوَفَّوْنَ مِنْکمْ وَیذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیرَ إِخْرَاجٍ...». این آیه به کسانى که در آستانه مرگ قرار مى‌گیرند، فرمان مى‌دهد براى همسران خود وصیت کنند که تا یک سال آنها را با پرداختن هزینه زندگى بهره‌مند سازند به شرط این که آنها از خانه شوهر بیرون نروند (و ازدواج مجدد نکنند).[۳۸]
گفته‌اند: این آیه به دلیل برخى روایات،[۳۹] و اجماع[۴۰] یا اتفاق اکثر مفسران،[۴۱] با آیه ۲۳۴ همین سوره که عده وفات را ۴ ماه و ۱۰ روز اعلام مى‌کند و آیات ارث که براى همسر متوفا ۱/۴ در صورت نداشتن فرزند یا ۱/۸ در صورت داشتن فرزند از مال شوهر را مشخص کرده نسخ شده است.[۴۲] جمعى از مفسران، مفاد آیه امتاع را حکمى استحبابى و پابرجا مى‌دانند که هیچ‌گونه منافاتى با آیات ارث و عده ندارد. روایات مورد استناد مدعیانِ نسخ را نیز به دلیل ضعف سند و اجماع را بر اثر مدرکى بودن (بدین معنا که اجماع دلیل مستقل نیست بلکه مستند به همان روایات ضعیف است) فاقد اعتبار دانسته و از این‌رو نسخ آیه را نپذیرفته‌اند.[۴۳]
آیات مشهور سوره
سوره بقره مشتمل بر آیاتى است که بر اثر اهمیت و کاربرد فراوان، از شهرت خاصى برخوردار شده است، به گونه‌اى که ۳۱ آیه از آیات آن در شمار آیات نامدار ذکر شده است؛[۴۴] مانند اخراج (آیه ۲۴۰)، استرجاع (آیه ۱۵۶)، اعتداء (آیه ۱۹۴)، انفاق (آیه ۲۷۴)، ایلاء (آیه ۲۲۶)، بِرّ (آیه ۱۷۷)، تحویل قبله (آیه ۱۴۴)، تربّص (آیه ۲۳۴)، تَهْلُکه (آیه ۱۹۵)، خلافت (آیه ۳۰)، خلع (آیه ۲۲۹)، دَین (آیه ۲۸۲)، رضاع (آیه ۲۳۳)، سحر (آیه ۱۰۲)، صفح (آیه ۱۰۹)، صوم (آیه ۱۸۳)، طلاق (آیه ۲۲۹)، قصاص (آیه ۱۷۹)، لیلة المبیت (آیه ۲۰۷) و نسخ (آیه ۱۰۶).
مشهورترین و بافضیلت‌ترین آیه این سوره، آیه ۲۵۵ آن است که به «آیة الکرسى» شهرت یافته است. جامعیت آیة‌الکرسى در بیان صفات الهى و ترسیم رابطه خداوند با آفریدگانش به ویژه انسان، موجب امتیاز این آیه بر دیگر آیات شده است.[۴۵]
درباره فضیلت و منزلت این آیه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که آیة الکرسى برترین آیه قرآن[۴۶] و دربردارنده همه خیرهاى دنیا و آخرت است[۴۷] و از گنجینه رحمت در زیر عرش الهى نازل و به پیامبر اعطا شده است.[۴۸] از حضرت امام صادق علیه‌السلام نیز نقل شده که آیة الکرسى قله بلند قرآن است.[۴۹]
از دیگر آیات برجسته و ممتاز سوره بقره، آیات پایانى آن است که در روایات از آن به گنج عرشى تعبیر شده است.[۵۰]
فضاى نزول سوره
با توجه به مدنى بودن سوره بقره و مقطع زمانى نزول آن در مدینه که دوران تشکیل حکومت اسلامى و استقبال مردم از دین اسلام بود، محتواى این سوره جهت‌گیرى خاصى دارد. یکى از قرآن‌پژوهان معاصر درباره فضاى نزول این سوره گفته است: محتواى سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعى و فرهنگى مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را ۴ گروه تشکیل مى‌دادند:
مسلمانان مهاجر که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگى مى‌کردند.
مسلمانان انصار که از دو گروه اوس و خزرج تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنى دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند.
یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانى برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برترى خود را در میان مردم امى از دست داده بودند.
منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولى اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن مى‌شد که شرک خود را اظهار کنند و براى حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند.
هر یک از این گروه‌ها و فعالیت‌هاى آنها، زمینه‌ساز نزول آیاتى از سوره بقره شد؛ براى مثال ترکیب خاص اجتماعى مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتى درباره گروه‌هاى مزبور و اوصاف آنها در آیات ۳ ـ ۲۰ شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان مى‌کند؛[۵۱] اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود، تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ الناسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامى بودند، بیش از ۳۱ آیه از سوره بقره (آیات ۴۰ ـ ۱۵۲)[۵۲] درباره آنان نازل شده است؛ همچنین فراهم شدن زمینه مناسب براى تشریع احکام فقهى بر اثر استقرار نظام اسلامى و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانى درباره احکام فرعى شد.
از این‌رو مسائل عبادى، خانوادگى، اقتصادى، اجتماعى و کیفرى فراوانى در این سوره آمده است (آیات ۱۶۸ ـ ۲۸۴). در اثناى آیات سوره، برخى موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندى با فضاى نزول آن ندارد؛ ولى به اعتقاد مفسران چنین نیست، مثلاً داستان حضرت ابراهیم علیه‌السلام در آیات ۱۲۴ ـ ۱۴۱ به تعبیر علامه طباطبایى به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام حج است.[۵۳]
هدف سوره
از آنجا که سوره بقره به تدریج[۵۴] و هر بخش از آیات آن درباره موضوعى نازل شده است، شاید به سادگى نتوان غرض واحدى براى این سوره بزرگ در نظر گرفت، از این‌رو درباره غرض سوره بقره دیدگاه‌هاى متفاوتى اظهار شده است؛ برخى مفسران آن را فاقد غرض واحد دانسته و براى سوره اغراض متعددى ذکر کرده‌اند.[۵۵]
برخى دیگر هدف سوره را بیان آثار ایمان به غیب دانسته و دلیل آن را نامگذارى سوره به بقره گفته‌اند، زیرا محور اصلى داستان گاو بنى‌اسرائیل نیز ایمان به غیب است.[۵۶]
علامه طباطبایى معتقد است که این سوره غرض واحدى ندارد؛ اما بیشتر آیات آن درباره این موضوع سخن مى‌گوید که لازمه بندگى خداوند این است که بندگان او به آنچه خداوند بر رسولانش نازل کرده است، ایمان بیاورند و بین پیامبران الهى تفاوتى قائل نشوند، از این‌رو بخش عمده‌اى از این سوره درباره مذمت کافران و منافقان و گروهى از اهل کتاب است که در دین خدا بدعت آوردند و در ایمان به رسولان الهى تردید کرده، تعالیم آنها را نادیده گرفتند. پایان سوره نیز به بیان بخشى از احکام الهى اختصاص دارد.[۵۷]
بنابراین نظر، محور اصلى سوره بقره، لزوم ایمان به تعالیم پیامبران است.
نظرات شما عزیزان:
