۱ - حکم تدریجی حجاب
کنار هم گذاردن آیات حجاب و درنگ بر روی آنها و توجه به آغاز و پایان نشانههای پیوسته و ناپیوسته هر یک از آیات، بسیار روشنگر خواهد بود و رهگشا، که در ضمن بحث، به این نکته اشاره خواهد شد. نکته شایان توجه این که، در کنار هم و به ترتیب نزول آوردن آیات و دقت و درنگ روی آنها، نشان خواهد داد که حکم حجاب، یکباره اعلام نشده، بلکه كمكم و با گذشت زمان و آماده شدن زمینه و غیره بر قلب مبارک پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) نازل شده است.
۲ - مراحل نزول آیه حجاب
ابتدا، در روزهای پایانی سال پنجم هجری، در جریان ولیمه ازدواج پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) با زینب بنت جحش (همسر طلاق داده شده زید بن حارثه) آیه حجاب همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بر آن حضرت نازل شد. همه مردان برابر دستور این آیه شریفه میبایست از پس پرده با همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) سخن بگویند. در مرحله دوم، خویشاوندان نسبی از دایره این حکم بیرون شدند و آنان اجازه یافتند با همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بیآن که پردهای در بین باشد، سخن بگویند. در مرحله سوم، جلباب ( چادر ) به عنوان حقی برای همسران و دختران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و زنان مؤمن قرار داده شد. در مرحله چهارم، آیات سوره نور احکام حجاب بانوان را روشن ساخت.
در مرحله پنجم، اجازه گرفتن برای ورود به محل استراحت بانوان محرم، مطرح شد:
۱. در نگاه به بانوان مَحْرَم و اندازه پوشش آنان در برابر مَحْرَمان، بین خویشاوندان نسبی و سببی فرق است، یعنی هیچگاه پوشش مادر نزد فرزند، همانند پوشش مادرزن در نزد داماد نیست.
۲. اینکه گفته میشود محرمان، چه سببی و چه نسبی، میتوانند به همه جای بدن یکدیگر نظر بیفکنند، به جز عورت و شرمگاه، سخنی است بیدلیل. این بخش از بحث مقداری به درازا کشید که چارهای نبود، زیرا فقیهان روزگار ما، آنگونه که از حاشیههای عروةالوثقی بر میآید، همه، برخلاف این نظر دارند، از این روی بایسته بود که دلیلهای این مسأله بیشتر به بوته بررسی گذاشته شود.
۳. روایات رسیده از معصومان در این موضوع، سخن جدیدی، غیر از آنچه از آیههای حجاب فهمیده میشود، بیان نکردهاند.
۴. از ملاکها و معیارهای به دست آمده از بحث و کندوکاو در آیات شریف، در گزارههای جدید و مسائل نو پیدا بهره بردیم و آنها را به گونه استدلالی، شرح دادیم. در مثل فرق بین عکس و صاحب عکس و فیلم شخص و خود شخص بیان شده است.
۳ - ترتیب نزول آیات حجاب
ترتیب نزول آیات حجاب بدین شرح هست:
۳.۱ - نخستین مرحله
تا پیش از سال پنجم هجری، بر زنان مسلمان، واجب نشده بود که حجاب داشته باشند. آنان با همان لباس معمول و مرسوم آن زمان، در جامعه حاضر میشدند، با مردان سخن میگفتند و حتی با آنان بر سر یک سفره مینشستند و از یک ظرف غذا میخوردند، تا اینکه در سال پنجم هجری، پس از ازدواج پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) با زینب بنت جحش، خداوند حجاب را بر زنان حضرت قرار داد و به مؤمنان دستور داد، هرگاه از همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) چیزی خواستید، از پشت پرده بخواهید: «واذا سألتموهن متاعاً فاسئلوهن من وراء حجاب.» سپس دلیل این دستور را چنین بیان میفرماید: «ذلکم اطهر لقلوبکم و قلوبهن.»[۱] پیش از نازل شدن آیه حجاب، در همین سوره شریف، آیات دیگری نازل شده که در آنها، شأن همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) در صورت نگهداشت تقوای الهی، از شأن دیگر زنان برتر دانسته شده است و به همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) دستور داده شده که از حجرهها، مگر برای کارهای ضروری، خارج نشوند و با ناز و کرشمه، با مردان سخن نگویند و بسان دوران جاهلیت نخستین، خود را نیارایند: «یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتّقیتنّ فلا تخضعن بالقول فیطمع الّذی فی قلبه مرض وقلن قولاً معروفا. وقرن فی بیوتکن ولا تبّرجن تبّرج الجاهلیة الاولی.»[۲]
۳.۲ - دومین مرحله
در پی نازل شدن حکم حجاب درباره همسران رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و بازداشته شدن مردان از مستقیم سخن گفتن با آنان و دستور به نگاه نکردن به ایشان، که گویا این حکم، همه، حتی پدران، برادران و خویشان همسران رسول خدا را در بر میگرفت، این پرسشها مطرح شد: آیا پدران همسران رسول (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) از دیدن دختر خود بازداشته شدهاند؟ آیا برادران همسران رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) حق دیدن خواهران خود را ندارند؟ آیا پسران همسران (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) که از شوی پیشین خود داشتند، دیگر اجازه ندارند مادران خود را ببینند؟ آیا زنان مؤمن، بسان مردان مؤمن باید از پس پرده با همسران پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) سخن بگویند؟ [۳] یعنی آیا همانگونه که (یا ایها الذین آمنوا) زنان و مردان باایمان را در بر میگیرد و تنها از بابِ (تغلیب) ضمیرها مذکر آمده است، در (اذا سألتموهن) ضمیر مخاطب از باب (تغلیب) به صورت مذکر آمده است، ولی در واقع زنان را هم در بر میگیرد و برابر این حکم زنان مؤمن نیز باید از پَس پرده با همسران رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) سخن بگویند، یا خیر، این حکم ویژه مردان است؟ در پی این پرسشهای گوناگون و شبههها، این آیه شریفه بر قلب مبارک رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) فرود آمد: «لاجناح علیهنّ فی آبائهنّ و لا ابنائهن و لا اخوانهنّ و لا ابناء اخوانهنّ و لا ابناء اخواتهنّ و لا نسائهنّ و لا ما ملکت ایمانهنّ و اتقین اللّه انّ اللّه کان علی کلّ شیء شهیدا.»[۴]
۳.۳ - نکات کلیدی ازمرحله دوم
نکات کلیدی ازمرحله دوم بدین شرح است:
۳.۳.۱ - حکم محرمان نسبی
پنج گروه نخست از گروههای نامبرده شده، همانانی هستند که به محرمان نسبی نامبردارند. بنابراین، حکم حجاب برای زنان پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بدین منظور نبوده که آنان خود را از تیررس چشم محرمان نسبی به دور نگهدارند. و به دیگر سخن، همسران رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) وظیفه ندارند که با محرمان نسبی خود نیز از پس پرده سخن بگویند. آنان، همانگونه که پیش از این اجازه داشتهاند و بر آنان روا بوده بدون حجاب و پرده با محرمان نسبی خود سخن بگویند، اکنون که به همسری پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) درآمدهاند نیز میتوانند، با محرمان نسبی بیپرده سخن بگویند.
۳.۳.۲ - وجوب حفظ حجاب برای بانوان
تکلیف در پَسِ پرده قرار گرفتن، متوجه همسران رسول خداست، نه مردان. و به دیگر سخن، همسران آن حضرت باید خود را در پَسِ پرده نگه بدارند، نه اینکه مردان وظیفه داشته باشند نگاه نکنند، از این روی، به جای (لاجناح علی آبائهن.) که کوتاهتر و آسانتر بود، عبارتِ : (لاجناح علیهنّ فی آبائهنّ.) آمد، تا نشان دهد آنگاه که گناهی هست، آن گناه بر زنان است.
در جمله آخر، خداوند خطاب به زنان فرمود: (و اتقین اللّه) شما زنان باید تقوای الهی را پیشه کنید و خود را در پس پرده قرار دهید. و نفرمود: (واتقوا اللّه) شما مردان، یا شما مردان و زنان، باید تقوای الهی را پیشه کنید و چشم ندوزید.
بنابراین، روایتهایی که برابر آنها رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) به همسران خود فرمود: از ابن مکتوم نابینا روی بگیرند و خود را در پَسِ پرده حجاب نگهدارند، از همین باب است. نه اینکه از آن احادیث بتوان تنقیح مناط کرد و دستور کلی به واجب، یا مستحب برای تمامی زنان استفاده کرد، زیرا تنقیح مناط در جایی است که احتمال ویژگی برای مورد وجود نداشته باشد، در حالیکه اینجا، احتمال ویژه بودن مورد، بسیار قوی است.
اکنون برای روشنتر شدن بحث، روایات واقعه دیدار ابن مکتوم را از پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بازگو میکنیم: «استأذن ابن مکتوم علی النبی (صلی الله علیه وآله) و عنده عائشة وحفصة. فقال لهما: قوما فادخلا البیت. فقالتا: أنّه اعمی. فقال: ان لم یَرَکما فانّکما تَریانه؛[۵] [۶] ابن مکتوم از محضر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) اجازه ورود گرفت. این در حالی بود که عائشه و حفصه نزد پیامبر بودند. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) به آن دو فرمود: برخیزید و داخل اتاق شوید. آن دو گفتند: او نابیناست. حضرت فرمود: اگر او شما را نمیبیند، شما او را میبینید. از امسلمه روایت شده که گفته است: «کنتُ عند رسول اللّه (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و عنده میمونه. فاقبل ابن ام مکتوم. وذلک بعد ان امر بالحجاب. فقال: احتجبا. فقلنا: یارسول اللّه الیس اعمی لایبصرنا؟ قال: افعمیا وان انتما الستما تبصرانه؟[۷]
من و میمونه نزد رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بودیم که ابن مکتوم وارد شد. این حادثه پس از دستور به حجاب بود. پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) فرمود: در پَسِ پرده حجاب روید. گفتیم: ای رسول خدا! آیا او نابینایی که ما را نبیند، نیست؟ فرمود: آیا شما نیز نابینایید؟ آیا شما او را نمیبینید؟ همانگونه که پیش از این یادآور شدیم، این روایات، ویژه همسران پیامبر(صلیاللهعلیهوآلهوسلم) است و به هیچ روی دیگر زنان مسلمان را در برنمیگیرد و تنقیح مناط و سریان دادن حکم به تمامی زنان مسلمان، دلیل میخواهد.»
۳.۳.۳ - واژه نسائهن در مجمعالبیان
در مراد از (نسائهن) اختلاف است. در مجمعالبیان، دو قول نقل شده است:
۱. مراد زنان همکیش، یعنی زنان مؤمن است، نه زنان یهودی و نصاری، زیرا آنان زنان مؤمن را میبینند و برای شوهران خود وصف میکنند: این قول از ابن عباس است.
۲. مراد، همه زنان است.[۸]
نظرات شما عزیزان: